در این گزارش که در شماره دوشنبه پنجم مهر 1395 هجری خورشیدی به قلم حسین حلاج منتشر شد، آمده است: در سبد تغذیه ایرانیان نان حضوری همیشگی دارد، آنچنان که تقریبا با هر نوع خوراکی به مصرف می رسد. استفاده غالب از نان در سرانه غذایی ایرانیان گویا سنتی تاریخی است و با آنکه آموزه های اخلاقی نان را برکت سفره ها معرفی می کند، اسراف ایرانیان در این «قوت لایموت» چهار برابر کشورهای اروپایی تخمین زده می شود.
این در حالی است که اقلیم خشک کشور، توان تامین سالانه میلیون ها تن گندم مورد نیاز برای تهیه نان مورد مصرف ایرانیان را ندارد. با وجود این، همچنان فرهنگ اسراف کاری و زیاده روی در مصرف، حضوری همواره در سفر خانوارهای ایرانی دارد؛ فرهنگی که برکت را از سفره ها می برد و انبوهی از نان های خشک را بر جای می گذارد.
بر اساس آمار سازمان غذا و دارو، مصرف سرانه نان در ایران با حدود ٣٢0 گرم در روز معادل ١١٧ کیلوگرم در سال است؛ درحالی که به استناد آمارهای این سازمان، مصرف نان در کشورهای توسعه یافته، سالانه 50 کیلوگرم گزارش شده است. این یعنی مصرف نان در ایران قدری بیش از2 برابر کشورهای اتحادیه اروپا و درحدود ٢٣4 درصد بیشتر از مصرف نان در این کشورها است.
** نان خوری ایرانی ها
با احتساب میانگین مصرف نان برای هر ایرانی معادل 117 کیلوگرم در سال، برآورد می شود که سالانه ایرانیان بالغ بر 10 میلیون تن نان مصرف می کنند. نکته اساسی در این میان این است که در خوشبینانه ترین حالت، بالغ بر 30 درصد از این مقدار نان، به ضایعات تبدیل می شود. به عبارت دیگر، هر ساله بالغ بر 5/3 میلیون تن نان در کشور، به سبد «نان خشکی ها» سرازیر می شود که به معنای از میان رفتن مبالغ هنگفتی پول نقد است. در میان نان های سنتی و به لحاظ وزنی، نان بربری با حدود 750 گرم و نان لواش با حدود 200 گرم وزن، به ترتیب سنگین ترین و سبک ترین نان های تولیدی در ایران هستند. چنانچه در مجموع نان هایی که در کشور و به شیوه سنتی پخت می شوند، متوسط وزن هر قرص نان را 500 گرم در نظر بگیریم، از هر کیلو آرد، 2 عدد نان تولید می شود.
در این میان، نان سنگک با قیمتی در حدود 1500 تومان و نان لواش با قیمتی معادل 400 تومان در مناطق خوش نشین پایتخت به فروش می رسد. اگر در مجموع نان هایی که در کشور به فروش می رسد، متوسط قیمت را 700 تومان در نظر بگیریم، هزینه سالانه خرید نان برای ایرانیان با مصرف سالانه 10 میلیون تن، عددی بالغ بر هفت هزار میلیارد تومان می شود که از این مبلغ، بالغ بر 2 هزار میلیارد تومان، از طریق اتلاف و اسراف نان عملا دور ریخته می شود. این در حالی است که علاوه بر این مبلع، سالانه بالغ بر پنج هزار میلیارد تومان هم تحت عنوان یارانه پنهان از سوی دولت برای مصرف نان ایرانیان هزینه می شود که دستکم 1500 میلیارد تومان هم از این محل از طریق ضایعات نان دور ریخته می شود. به عبارت دیگر، از مبلغ نهایی 12 هزار میلیارد تومانی که سالانه برای تولید و مصرف نان هزینه می شود، 3500 میلیارد تومان آن عملا نابود می شود.
** خریدهای تضمینی
سال گذشته بالغ بر هشت میلیون تن انواع گندم و با میانگین قیمت 1200 تومان در هر کیلو از سوی دولت خریداری شد. این در حالی بود که در همان سال بالغ بر 2 میلیون تن گندم نیز با میانگین قیمت 800 تومان در هر کیلو، توسط دولت از 6 کشور وارد شد تا حجم 10 میلیون تن گندم مورد نیاز برای تولید نان تکمیل شود. به این ترتیب، در سال گذشته بیش از11هزار میلیارد تومان تنها به منظور خرید گندم از داخل و خارج از کشور هزینه صرف شده است.
چنانچه به این مبلغ، هزینه های مرتبط با حمل و نقل، تبدیل به آرد، فراوری و توزیع و مواردی مرتبط را اضافه کنیم، هزینه های صرف شده برای تامین نان مصرفی ایرانیان در سال گذشته، سر بر فلک می ساید. حالا هر چند، بنا بر گفته مسئولان وزارت جهاد کشاورزی، امسال در تولید گندم به تولیدی در حد 14 میلیون تن رسیده ایم، اما به دلیل اسراف کاری های بسیاری که در مصرف نان صورت می گیرد، همچنان مبالغ بسیاری در این بخش خرج می شود. تنها در سال جاری، دولت برای انجام تعهدات خود به منظور خرید تضمینی 11 میلیون تن از مجموع گندم تولید شده در کشوربا میانگین قیمت 1250 تومان در هر کیلو، باید بالغ بر14 هزار میلیارد تومان به گندمکاران داخلی پرداخت کند که به دلیل کمبود منابع مالی، همچنان 30 درصد از مطالبات گندمکاران پرداخت نشده است.
** قیمت گران و کیفیت نازل
در سال های اخیر، پیشنهادهای بسیاری به منظور اصلاح الگوی مصرف نان و در نتیجه کاهش میزان تلفات این ماده عمده غذایی، از سوی مراجع و کارشناسان مختلف ارائه شده است که اجرای هر کدام می تواند بخشی از حجم گسترده ضایعات سالانه نان را کاهش دهد. یکی از این شیوه ها، تولید نان های فراوری شده و در اصطلاح صنعتی است که در تولید کلان نان در کشور، سهمی کمتر از 10 درصد را در اختیار دارد. تولید این نان ها از یک سو نیازمند استفاده از آردهایی با کیفیت دستکم 80 درصدی است و آنچنان که نانوایان این صنف بیان می کنند، این میزان از مرغوبیت در گندم های به عمل آمده در ایران وجود ندارد. از سوی دیگر، گران بودن این گونه نان ها هم باعث شده تا اقشار کم درآمد که عمده مصرف کنندگان نان هستند، تمایلی برای خرید مداوم این نوع نان ها نداشته باشند. هر دو این موارد، در کنار عدم توسعه نانوایی های صنعتی در کل کشور باعث شده تا تولید و فروش نان های فراوری شده در ایران همچنان محدود باقی بماند.
اما فارغ از این موضوع، آزادسازی نرخ نان که طی یک دهه اخیر و به طور مداوم مطرح بوده، قیمت نان را هر ساله در حدود 10 درصد بالا برده و حالا در کف 200 تومان و سقف 1500 تومان، نسبت به ابتدای دهه 90، رشدی 50 درصدی را تجربه کرده است. هر چند انتظار می رفت با افزایش تدریجی قیمت نان، شیوه مصرف اسراف گونه آن توسط مردم اصلاح شود، اما بنا بر آمارها، ایرانیان همچنان با تولید سالانه 3 میلیون تن ضایعات نان، مقام نخست را در بین کشورهای دنیا به خود اختصاص داده اند. هر چند به طور مداوم اعلام می شود که اصلاح الگوی مصرف نان از سوی مصرف کنندگان می تواند تا حدود 70 درصد از دورریزهای این ماده غذایی را کاهش دهد، اما بررسی ها نشان می دهد تا 50 درصد از دورریز های نان به کیفیت بد آرد، استفاده از مواد افزودنی و جوش شیرین در خمیر و در نهایت پخت نامطلوب، سوزاندن و یا فطیرپزی نان در نانوایی ها، مربوط می شود؛ امری که چنانچه در مبدا اصلاح شود، سالانه تا 50 درصد از هزینه های 14 هزارمیلیاردی در این بخش را کاهش می دهد.
** گندم ایرانی در صف صادرات
امسال که گندمکاران ایرانی با تولید قریب به 14 میلیون تن گندم، ایران را در تامین این ماده غذایی پایه به خودکفایی رسانده اند، معاون برنامه ریزی و اقتصادی وزارت جهاد کشاورزی از پیشنهاد وزیر جهاد کشاورزی برای صادرات سه میلیون تن گندم، آرد و مشتقات آرد خبرداده و گفته است: «اکنون هر کیلوگرم آرد مورد نیاز واحدهای خبازی و نانوایی با نرخ مصوب 660 تومان و برای صنف و صنعت ماکارونی و شیرینی و شکلات نیز با قیمت 900 تومان تحویل داده می شود.» عبدالمهدی بخشنده همچنین با اعلام ممنوعیت واردات گندم افزوده است:«اگر واردکننده ای بخواهد گندم وارد کند به دلیل تعرفه کنونی واردات گندم که بیش از 900 تومان خواهد بود صرفه اقتصادی نخواهد داشت.» هر چند بنا بر این اظهارات، رسیدن به خودکفایی در تولید گندم می تواند خبر خوشایندی تلقی شود، اما اگر این اسراف کاری ایرانیان در مصرف نان، همچنان اصلاح نشود، چونان آتشی در گندمزارها، داشته ها را دود می کند.